«سد» دیواری مستحکم است که با هدف مهار کردن یا تغییر مسیر آب، درعرض دره یا میان دو کوه و در مسیر رود ایجاد می شود. در پشت این دیوار مستحکم، دریاچه‌ای درست می‌شود که آب را ذخیره می کند تا در موقع نیاز از آن استفاده شود.
البته سدها در نگهداری و استفاده از منابع آب و زمین به انسان یاری می رسانند و سدی که در جای مناسب ساخته شود، می‌تواند جلوی بسیاری از سیل‌ها و طغیان‌های آبی را بگیرد.
براساس اطلاعات منابع علمی، در گذشته و در هر منطقه خاص جغرافیایی بنابر ضرورت یا نیاز ساکنان آنجا نسبت به ایجاد سد، بند یا آبگیر اقدام می کرده اند تا نیازهای خود در زمینه آبیاری و آبرسانی را برطرف کنند و در مناطقی نیز به خاطر پایین بودن سطح آب‌های رودخانه ها یا نیاز جهت تغییر مسیر رود، سدسازی انجام می گرفته تا بتوانند سطح آب را بالا آورده و برای نیازهای کشاورزی و عمرانی از آن استفاده کنند.
سد سازی در کشورهای مختلف جهان با اهداف متفاوت دنبال شده و اهداف مدنظر را محقق کرده اند؛ بسیاری از کشورها اکنون دیگر ظرفیتی برای احداث سدهای جدید ندارند و اگر می داشتند از اقدام در این زمینه خودداری نمی کردند.
«بهروزمرادی »مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب و نیروی ایران در این باره به خبرنگار ایرنا می گوید: سد سازی دراکثر کشورهای جهان انجام شده است و هرکشوری بنابه نیازهای خود اقدام به ساخت تعداد زیادی سد کرده و دیگر اکنون ظرفیتی برای احداث سدهای جدید ندارند.
به گفته وی، سایر کشورها در زمینه احداث سد گوی سبقت از کشورمان را ربوده اند و خیلی پیشتر از ما اهداف خود را محقق کرده اند.
بنابر آمارهای منتشره کشور چین تا سال 2018 میلادی افزون بر 38 هزارسد بزرگ و کوچک احداث کرده و در این زمینه پیشتاز جهان است.
*سد سازی در ایران
سد سازی در ایران نیز به جهت کمبود آب، شرایط اقلیمی خاص و نیازهای روزمره آبی اززمان های قدیم مورد توجه جدی بوده است و علاوه برآن ساخت سد با هدف پیشگیری از طغیان رودخانه ها و بروز سیلاب انجام می شده است.
در سرزمین های ایران و مصر که از قدیم در معرض سیلاب و طغیان رودخانه ها قرار داشتند، ساخت بندهای متفاوت در طول مسیر رودخانه ها و یا مناطق سیل خیز به جلوگیری از خسارات این گونه طغیان ها کمک فراوانی می کرد.
روند سد سازی در ایران گرچه با فراز و فرودهایی مواجه بوده است اما رونق مجدد آن ازحدود 40 سال پیش آغاز شده است و اکنون 699 سد کوچک و بزرگ در کشورمان یا درحال بهره برداری است یا در دست احداث قرار دارد و یا هنوز درمرحله مطالعه هستند .
اما نمی توان نقش سدها در مقابله با سیلاب ها را نادیده گرفت چنانکه «رضا اردکانیان» وزیر نیرو درسفری که درروزهای پایانی سال 1397 به استان خوزستان داشت گفته بود: «خوزستان در کنترل سیلاب، مدیون سدهای بزرگ است».
حجت الاسلام و المسلمین «حسن روحانی» رئیس جمهوری هم در مراسم افتتاح پروژه های شهر تهران در هیجدهم فروردین ماه گفت: اگر سد های کرخه و گتوند نبود امروز استان خوزستان وضع خوبی نداشت.
مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران گفت: سد گتوند با توجه به موقعیت جغرافیایی ویژه ای که در مجموعه زنجیره سد های ساخته شده روی رودخانه کارون برخوردار است، بار دیگر در فرودین 1398 ناجی خوزستان شد.
مرادی اضافه کرد: در سیلاب فروردین 1398 خوزستان، سدهای استان از بیشترین آورد در بالاترین حجم بارندگی برخوردار بودند.
وی افزود: ششم فروردین امسال در شرایطی که بارندگی در استان خوزستان به شدت جریان داشت و مسئولان تصور می کردند که سد گتوند سرریز کرده است،آب ورودی به مخزن آن بالغ بر پنج هزار و 300 متر مکعب بر ثانیه شد و خروجی آن فقط 700 متر مکعب بر ثانیه بود.
مرادی اظهار داشت: سیلاب های اخیر اهمیت سدسازی و خصوصا نقش سد گتوند را در کنترل و مهار سیلاب های استان خوزستان را به خوبی آشکار کرد و در شرایطی که مرکز استان خوزستان درگیر سیلاب های میان حوضه شده بود، نیروگاه برق آبی گتوند تنها با ظرفیت 500 متر مکعب بر ثانیه به فعالیت خود ادامه می داد تا بتواند مراکز جمعیتی مهمی چون اهواز و شهرها و روستاهای منطقه را به خوبی حفظ و حراست کند.
رئیس هیات مدیره شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران گفت: تمام مدتی که سیلاب در استان خوزستان جریان داشت (پنجم تا هفتم فروردین 1398) هرگز دبی خروجی سد و نیروگاه گتوند از 800 متر مکعب بر ثانیه بالاتر نرفت.
سد گتوند که روی رودخانه کارون در استان خوزستان ساخته شده، بلندترین سد خاکی کشور محسوب می شود.
** کنترل 363 میلیون متر مکعب سیلاب در سد کارون 4
مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران گفت: سد بلند کارون 4 در زمان بارندگی های اوایل امسال، در 48 ساعت بیش از 363 میلیون مترمکعب سیلاب را کنترل کرد.
مرادی یادآور شد: سد کارون 4 که در ابتدای سرشاخه رودخانه کارون ساخته شده است، در مدت 48 ساعت (پنجم تا هفتم فروردین امسال) توانست بیش از 363 ملیون متر مکعب بارش ها و رواناب های منطقه را مهار کند و تنها 47 میلیون متر مکعب آن را به همراه تولید برق از نیروگاه خارج کند.
وی افزود: در این مدت ارتفاع تراز آب مخزن سد کارون 4 بیش از 12 متر افزایش یافت.
سد و نیروگاه کارون 4 در استان چهارمحال و بختیاری واقع شده است.
** مهار سیلاب 128 میلیون متر مکعبی در سد سیمره
مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران گفت: با توجه به پیش بینی های صورت گرفته در خصوص بارش های سیل آسا در فروردین 1398، تراز مخزن سد سیمره در اواخر سال گذشته به میزان 7.6 متر و به حجم 273 میلیون مترمکعب کاهش یافت.
این گزارش حاکی است که در روزهای چهارم تا هفتم فروردین 1398 بارشی برابر با 93.5 میلی متر در ایستگاه هواشناسی سد سیمره ثبت شد که در روز پنجم فروردین و در زمان بارندگی، دبی پیک ورودی به مخزن سد سیمره به میزان 831 متر مکعب بر ثانیه بود.
مرادی افزود: میزان افزایش تراز مخزن سد سیمره در زمان یاد شده برابر با 2.4 متر بود که با توجه به کاهش ترازی که قبلا انجام شده بود، به خوبی آورد رودخانه سیمره در سیلاب، کنترل و باعث شد که دبی حدود 540 متر مکعبی در مخزن این سد ذخیره و کنترل شود.
وی با بیان اینکه از سوی دیگر تنها حدود 60 میلیون متر مکعب توسط نیروگاه برق آبی سیمره تخلیه شده که معادل دبی 262 مترمکعبی است، اظهار داشت: این امر مانع از طغیان رودخانه در پایین دست سد سیمره شده و از بروز خسارت به ساکنان و کشاورزان منطقه جلوگیری کرد.
به گفته این مقام مسئول سد سیمره که در استان ایلام ساخته شده است، در روزهای چهارم تا هفتم فروردین 1398 حدود 128 میلیون مترمکعب آورد رودخانه سیمره را کنترل و مهار کرد.
رئیس هیات مدیره شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران گفت: در صورت کاهش نیافتن تراز مخزن سد سیمره در اواخر سال گذشته، علاوه بر تشدید خسارات به حوضه آبریز کرخه، پل ارتباطی گاومیشان به دلیل طغیان رودخانه کشکان به زیر آب می رفت و باعث قطع راه ارتباطی دره شهر به پلدختر می شد.
اما در عین حال که سد ها نجات بخش هستند اگر نسبت به لایروبی آنها بی تفاوت باشیم و علاوه برآن عملیات تثبیت جنگل ها در بالادست و آبخیزداری و آبخوانداری انجام نشود همین سد ها ممکن است بلای جان شوند.
ایرنا