به گزارش وطن امروز، روز 8 آبان 1304 خورشیدی با تصمیمی که در زیرزمین خانه رضاخان گرفته شد، به حکومت 130 ساله قاجارها در ایران خاتمه داده شد.
در این روز گروهی از نمایندگان مجلس به خانه رضاخان فراخوانده شدند تا ماده واحدهای را که «علی‌اکبر داور» آن را تهیه کرده بود، امضا کنند. این ماده واحده قرار بود در جلسه فردای مجلس شورای ملی قرائت شود. بر اساس این ماده مجلس شورای ملی انقراض سلطنت قاجار را تصویب و اعلان حکومت موقت می‌کند. سیدمحمد تدین، نایب‌رئیس مجلس در این باره می‌نویسد: «غروب روز جمعه 8 آبان‌ماه 1304 بود. بنده در شمیران بودم. دیدم تلفن کردند حضرت اشرف (رضاخان) می‌فرمایند به شهر بیایید که شما را ملاقات کنم. آمدم شهر. رفتم منزل خدمت‌شان رسیدم. فرمودند در زیرزمین، داور مشغول کارهایی است، بروید به او کمک کنید. رفتم زیرزمین دیدم داور پشت میزی نشسته و وکلا ورق‌هایی را امضا می‌کنند و داور به پیشخدمت می‌گوید به منزل بقیه وکلا هم تلفن کنید بیایند. بعد از آن وکلا رفتند و اتاق خلوت شد، داور آمد پیش من، ماده واحده را نشان داده، گفت: این وکلا این نامه را امضا کرده‌اند شما هم موافقت دارید امضا کنید».
نماینده سیاسی آمریکا درباره جلسه آن روز نمایندگان در خانه رضاخان می‌نویسد: «بعد از ظهر روز جمعه، مورخ 30 اکتبر، به نمایندگان پیغام دادند به خانه رئیس‌الوزرا بروند. در آنجا از آنها خواسته شد قول بدهند که به نفع این لایحه (برکناری خاندان قاجار از سلطنت) که فردای همان روز به مجلس ارائه شد رأی خواهند داد. از قرار معلوم نمایندگان مجلس هم خیلی عجولانه «رنگ عوض کردند» و البته شکی نیست که به انحای مختلف تطمیع و تهدید شده بودند که فقط خشونت فیزیکی کم داشت».
خلع سلطنت قاجار در مجلس شورای ملی
مجلس شورای ملی پیش از ظهر روز 9 آبان 1304 تشکیل جلسه داد. همه مقدمات از روزها قبل برای طرح ماده واحده خلع سلطنت قاجار آماده شده بود. آیت‌الله سیدحسن مدرس از مخالفان طرح ماده واحده بود. وی خواستار تعیین ریاست مجلس شد و تأکید کرد استعفانامه حسن مستوفی که پیش از این نوشته بود و باز هم بار دیگر نوشت و به دست حسین علا داد، باید خوانده شود. در نهایت هر دو استعفانامه مستوفی خوانده شد و آیت‌الله مدرس پیشنهاد کرد: «نظر به اینکه مطلب مهمی در کار است... عصر دوباره مجلس تشکیل شده، رئیس معین و وارد دستور شویم». پیشنهاد وی رأی نیاورد و مجلس ماده واحده انقراض سلطنت قاجار برای رأی‌گیری درباره فوریت آن را قرائت کرد: «مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت، انقراض سلطنت قاجاریه را اعلام نموده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکت به شخص آقای رضاخان پهلوی واگذار می‌کند. تعیین تکلیف قطعی موکول به نظر مجلس مؤسسان است که از تغییر مواد 36-37-38 و 40 متمم قانون اساسی تکمیل می‌شود». پس از خواندن این ماده آیت‌الله مدرس گفت: «مطابق قانون اساسی این را نمی‌شود اینجا مطرح کرد.» و صحن مجلس را ترک کرد. وی در حال ترک مجلس گفت: «100 هزار رأی هم بدهید، خلاف قانون است».
موافقان و مخالفان طرح ماده واحده خلع سلطنت قاجار
پس از آنکه نمایندگان به 2 فوریت طرح ماده واحده خلع سلطنت قاجار رأی دادند، سیدحسن تقی‌زاده پس از بیان مقدماتی که همگی برای نشان دادن موافقت او با دولت رضاخان بود، طرح موضوع را خلاف قانون اساسی دانست و توصیه کرد قضیه انقراض سلطنت قاجار به یک کمیسیون ارجاع شود. تقی‌زاده پس از سخنان خود صحن مجلس را ترک کرد. در ادامه سیدیعقوب در موافقت طرح با اشاره به جریاناتی که علیه استبداد صغیر پدید آمد، حوادث رخ داده امروز را شبیه رخدادهای آن زمان توصیف کرد و گفت برای بازگشت مشروطه کمیسیونی در باغشاه تشکیل شد و این کمیسیون به انجمن‌های ایالتی و ولایتی رجوع کرد و همه انجمن‌ها رأی خود را به انجمن ایالتی آذربایجان تفویض کرد. آذربایجان رأی خود را به کمیسیون ابلاغ کرد و 5-4 ماده در قانون اساسی تغییر کرد. حسین علا نیز در سخنان کوتاهی انقراض قاجاریه را بدین شکل خلاف قانون اساسی دانست و مجلس را ترک کرد. پس از سخنان موافق یاسایی، محمد مصدق با تأکید بر مسلمان بودن خود و قسم به قرآن، سخن آغاز کرد و ضمن تمجید از دوران حکمرانی رضاخان گفت تفویض قدرت پادشاه به رضاخان یعنی استبداد: «خب! اگر ما قائل شویم که آقای رئیس‌الوزرا شاه هستند آن وقت در کارها هم دخالت دارند و ایشان همه جور زمامدار هستند، پادشاه هستند، رئیس‌الوزرا هستند، وزیر جنگ هستند، رئیس عالی کل قوا هستند، من اگر سرم را ببرند، قطعه قطعه، ریزریزم کنند، به این شکل حکومت رأی نخواهم داد.» مصدق این تصمیم مجلس را سیر قهقرایی خواند و در پایان سخنان خود، مجلس را ترک کرد. علی‌اکبر داور موافق بعدی با تأکید بر این که رضاخان، شاه خواهد شد، در پاسخ به اظهارات مصدق گفت: «پس وقتی آقای پهلوی شاه بشوند و البته شاه هم خواهند بود، موافق قوانین ممالک متمدنه و به طوری که مشروطیت ایران هم تصویب می‌کند، غیرمسؤول و فقط شاه، نه شاه و رئیس‌الوزرا و رئیس قوا و وزیر جنگ؛ قطعاً باز در عمل اثرات وجود ایشان بسیار است». در انتها یحیی دولت‌آبادی نیز با ابراز تنفر از قاجار و تأیید کارهای رضاخان تلویحاً با طرح ماده واحده مخالفت کرد. در رأی‌گیری 80 تن از نمایندگان به ماده واحده انقراض قاجاریه رأی مثبت و 5 تن رأی منفی دادند.
حسن مستوفی که پس از مشورت با محمد مصدق در جلسه مجلس شورای ملی شرکت کرده بود، پیش از آغاز جلسه پیامی دریافت کرد که رضاخان او را احضار کرده است. مستوفی پیش از خروج از مجلس بار دیگر استعفانامه خود را از ریاست مجلس نوشت و به حسین علا داد. مستوفی وقتی به محل ملاقات با رضاخان رسید، منتظر نشست. در طول مذاکرات مجلس، دیداری بین آنان انجام نشد اما پس از پایان مذاکرات و تصویب ماده واحده انقراض قاجاریه رضاخان نزد مستوفی آمد و گفت بناچار شما را منتظر گذاشتم تا ماده واحده به تصویب نهایی برسد، چون تمایل نداشتم میان من و شما کدورتی حاصل شود. مجلس کار انقراض سلطنت قاجار را ساعت 13:30 به پایان رساند و ساعت 14:00 صدای شلیک چهار توپ در فضای تهران پیچید.
اخراج محمدحسن میرزا از ایران
رضاخان خوشحال از تصمیم مجلس شورای ملی، با احضار سرتیپ امان‌الله جهانبانی رئیس ارکان حرب قشون، محمد درگاهی رئیس تشکیلات نظمیه، امیرلشکر عبدالله طهماسبی حاکم نظامی تهران و سرتیپ مرتضی یزدان‌پناه فرمانده لشکر مرکز، دستور داد محمدحسن میرزا ولیعهد و برادر احمدشاه را تحت‌الحفظ به مرز برده از کشور بیرون کنند. سرهنگ گلشاییان و سرهنگ احمد زاویه نیز در اجرای این دستور مشارکت داشتند. دستور دیگر آن بود که هر چه اتاق در کاخ گلستان، محل اقامت محمدحسن میرزا، وجود دارد باید قفل، و مهر و موم شود. مأموران ساعت 14:10 وارد کاخ گلستان شدند. همان شب با خشونت و بی نزاکتی محمدحسن میرزا را حرکت دادند. محمدحسن میرزا پس از آگاهی از اقدام مجلس از طریق سفارت فرانسه به برادرش احمدشاه در پاریس خبر داد که دیگر تلگرامی به ایران ارسال نکند. همچنین از این طریق به مادرش که در بغداد بسر می‌برد اطلاع داد که همانجا بماند و حرکتش را به ایران عقب اندازد. خانواده احمدشاه، در پی تصمیم او پس از حوادث اول و دوم مهرماه (غائله نان) در عدم بازگشت به ایران، راهی ایران شده بودند. آنان تصمیم داشتند پس از زیارت عتبات عالیات وارد ایران شوند. منابع آمریکایی در این باره نوشتند که «ولیعهد را ظاهراً در شرایط بسیار تحقیرآمیزی به بغداد فرستادند. می‌گویند او را تفتیش بدنی کردند و عملاً هیچ پول و حتی اسباب سفری در اختیارش نگذاشتند». «ولیعهد خواهش کرد پول خرجی برای او تهیه کنند. همان شب 5 هزار تومان حکومت نظامی برای او حاضر کردند». محمدحسن میرزا با خودرو رولزرویس سفید رنگ خود راهی مرز شد. عنوان رضاخان پس از انقراض سلطنت قاجار، به «والاحضرت اقدس» تغییر کرد.
ابلاغ مصوبه مجلس به رضاخان
نزدیک غروب نایبان رئیس و اعضای هیأت رئیسه مجلس، مصوبه مجلس را درباره انقراض سلطنت قاجار و تعیین رضاخان به عنوان رئیس موقت مملکت، با حضور در خانه رئیس‌الوزرا به وی ابلاغ کردند. در این دیدار تدین، نایب‌رئیس مجلس گفت همه نمایندگان با قلبی امیدوار انتظار دارند «سعادت ایران و ایرانیان در سایه عطوفت والاحضرت تأمین» شود. رضاخان هم این اقدام مجلس را گامی مهم و تاریخی در راه سعادت ایران دانست که به مملکت روح تازه‌ای می‌بخشد. رضاخان از اعطای ریاست مملکت به او تشکر کرد و دوره پنجم مجلس را یادگاری مهم در صفحات تاریخ دانست و گفت: «من همیشه این حسن نیت نمایندگان دوره پنجم و روابط حسنه‌ای که با آقایان دارم فراموش نخواهم نمود». سیدمحمد تدین در ادامه این دیدار از رضاخان خواست با کارمندان دربار با عطوفت رفتار شود و زندانیان حوادث اخیر آزاد شوند. رضاخان تقاضای نخست را پذیرفت اما در توضیح درخواست دوم گفت بازداشت‌شدگان با خارج مرتبط بودند و 6 تن از آنان در محکمه نظامی محکوم به اعدام شده‌اند، با این وصف عفو عمومی خواهم داد. «بلافاصله رئیس نظمیه احضار و امر به استخلاص محبوسین صادر گردید».
ابراز تأسف وزیرمختار فرانسه
بونزوم، وزیرمختار فرانسه در ایران، در نامه‌ای به وزیر خارجه فرانسه با اشاره به پیش‌بینی‌های خود از عدم بازگشت احمدشاه به ایران، نوشت: «این سفارت به سبب نگرانی از مرگ سلسله‌ای که نسبت به ما همواره علاقه‌مند بوده و در جهت منفعت [احمد] شاه و قطعاً منفعت جمهوری فرانسه، آنچه را مفید می‌دانست معروض داشت... [من گفته بودم که] چگونه کهنه سرباز جزء قزاقخانه، رئیس دولت صبح امروز» تصمیم به کودتا گرفته است. وی در نامه دیگری به وزارت امور خارجه فرانسه با این توضیح که سفارتخانه‌های انگلیس، آلمان و ایتالیا در شناسایی حاکم جدید ایران شتاب به خرج خواهند داد، خواست تکلیف او در این مورد روشن شود.
----------------------------------
هدایت‌الله بهبودی، روزشمار تاریخ معاصر ایران
