ابعاد حقوقی خشونت علیه زنان در ایران و جهان

از هر سه زن در جهان یکی قربانی خشونت خانگی(خشونت جسمی یا جنسی شریک زندگی خود) است در دنیا نزدیک به ١۴٠ میلیون دختر جوان و زن ختنه شده اند ازدواج زودهنگام و قهری دختران خردسال در کشورهای آفریقایی و خاورمیانه به نوعی خشونت علیه آنان است در ایران، آمار درست و مشخصی در مورد خشونتی که در منزل یا خارج از آن بر زنان اعمال می شود، منتشر نشده است معاوضۀ عملی حضانت فرزند مشترک در ازای طلاق نمونه بارزی از خشونت‌های متعارف است خشونت مربوط به جهیزیه و دیگر رسوم عملی که به زنان آسیب می رساند، خشونت علیه زنان است خشونت علیه زنان یک پدیده ایرانی نبوده و جهانی است
 
برای آغاز بحث در رابطه با خشونت علیه زنان و مصادیق عینی و مشهود آن صحبت می‌کنید؟
تعداد زنانی که قربانی انواع خشونت در دنیا هستند، کم نیست اما مدافعان حقوق زنان معتقدند آماری که در دنیا مطرح می‌شود هم بسیار کمتر از آمار واقعی است، به‌خصوص در کشورهای عقب‌افتاده، شما با این دیدگاه موافق هستید؟
در ایران آمار‌ها چگونه است؟
متأسفانه در مورد ایران، آمار درست و مشخصی درباره خشونتی که در منزل یا خارج از آن بر زنان اعمال می‌شود، منتشر نشده است. باورهای مردسالار و نگاه‌های عرفی و روزمره به زنان در ادبیات عرفی و عامی مردم به نوعی این خشونت را طبیعت مرد می‌داند و سعی می‌کند آن را نوعا طبیعی و عادی توجیه کرده و به زنان می‌قبولاند که زن با لباس سفید به خانه بخت می‌رود و هرچه بر سرش آید، باید با کفن سفید از آن بیرون بیاید! خشونت علیه زنان جا و مکان خاصی ندارد! بدین ترتیب، زنان در خانه و خیابان یا محل کار با انواع خشونت روبه‌رو هستند. در خانه از سوی پدر، همسر و برادر خود مورد کتک و فحاشی قرار می‌گیرند. قصه پرغصه طلاق زنان و بانوان ایرانی و فرازوفرودهای قضائی، انتظامی و اجتماعی مترتب بر دعاوی حقوقی و خانوادگی مبتلابه آنها، خود حکایت دیگری است.
آیا قانون سازمان یا نهادی را برای حمایت از زنان قربانی خشونت در نظر گرفته است؟
در بسیاری از کشورها، مراکزی به نام «خانه‌های امن» وجود دارد که زن خشونت‌ و آسیب‌دیده اجتماعی و خانوادگی تا زمانی که خطر تهدیدش می‌کند، به آنها پناهنده می‌شود ولی در ایران هنوز چنین خانه‌های امنی نوعا وجود ندارد که بتواند به آن پناهنده شده و از هر جهت مورد حمایت عاطفی، قانونی و کارشناسی قرار گیرد. تاثیری که خشونت روی زن می‌گذارد، بیش از آن‌که جسم را بخراشد، روح را جریحه‌دار می‌کند و به او احساس موجودی بی‌اراده، مفعول و منفعل می‌دهد. متأسفانه در ایران، مرکزی موثر برای ترمیم جراحت‌های این زنان وجود ندارد.
خشونت علیه زنان  تا چه حد می‌تواند ریشه در قوانین تبعیض‌آمیز داشته باشد؟
عامل اصلی خشونت علیه زنان را می‌توان نوعا در تبعیضی عرفی، قانونی و متعارف و وضع خاص جسمی و عاطفی آنها یافت که مانع از برابری زن با مرد در همه سطوح زندگی می‌شود. خشونت هم در تبعیض ریشه دارد و هم به آن دامن می‌زند و هم رویکرد عرفی، خانوادگی و حقوقی ناشی از این تبعیض سبب افزایش روزمره آن می‌شود. از آن‌جایی که بسیاری از دختران و زنان حاضر نیستند خشونت خانگی را به پلیس گزارش دهند یا نیروی قضائی در برخی کشورها به شکایات در این زمینه ترتیب اثر نمی‌دهد و آنها را موضوعی خصوصی قلمداد می‌کند، آمار خشونت خانگی دقیق و منعکس‌کننده واقعیات نیست. با این حال، آمار جمع‌آوری‌شده همچنان تکان‌دهنده است. فیلم «هیس، دختران فریاد نمی‌زنند»، اثر خانم پوران درخشنده نیز ناظر به وضع عرفی و فرهنگی خانواده‌های ایرانی نسبت به کتمان خشونت در جامعه و ترس از پیامدهای آن است.
ضرب‌المثل و عبارت ادبی و عرفی «مهرم حلال، جونم آزاد» یا «معاوضه عملی حضانت فرزند مشترک در ازای طلاق و بذل حقوق زن به عنوان یک مادر»؛ نمونه بارزی از خشونت‌های متعارف و تحمیلی نسبت به زنان در حریم مقدس خانواده است که آنها حاضرند برای حصول به آرامش و رهایی از تنش‌ها و خشونت‌های معموله نسبت به خود و رهایی از تداوم این رفتارهای غیرمسئولانه، وحشتناک و استثمار عاطفی آنها از تمامی حقوق شرعی، عرفی و قانونی خویش بگذرند تا بلکه آغازی باشد بر پایان خشونت علیه آنان در خانواده و جامعه.
شما به ایران اشاره کردید، در این بین ابعاد جهانی خشونت علیه زنان چگونه قابل ارزیابی است؟
بسیاری از روانشناسان خشونت علیه زنان را پدیده‌ای جهانی دانسته‌اند که بنابر ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و قومی هر زمان و مکان می‌تواند به صورت‌های متفاوتی ظاهر شود و بر این باورند که وسعت خشونت علیه زنان به گستردگی تاریخ بشر است. به باور آنها خشونت علیه زنان تقریبا در تمامی طبقات اجتماعی، اقتصادی، نژادی، سنی و جغرافیایی یافت می‌شود. هر چند این پدیده در میان برخی از گروه‌ها شایع‌تر است.
خشونت مدرن به چه معناست و نمادهای عینی آن کدام است؟
مدرنیسم، نه‌تنها جایگاه اصلی زنان را احیا کرده، بلکه آنها را به شکل‌های دیگری مورد بی‌احترامی قرار می‌دهد. تجارت و بهره‌برداری جنسی از زنان، فروش دختران جوان و نوجوان از سوی پدران فقیر به مراکز فساد و رونق بازار فیلم‌های غیراخلاقی در غرب، تن‌فروشی، کودکان کار و مانند آنها به‌عنوان مصادیقی از خشونت مدرن علیه زنان است. متاسفانه، این نوع خشونت در ابعاد گسترده و متعددی درحال افزایش است و زنان نیز قربانی اصلی آن به شمار می‌روند.
با وجود جرم‌انگاری قتل، ایراد ضرب و جرح عمدی نسبت به دیگران و شمول آن علیه زنان و جرم‌انگاری برخی از جرایم خاص و مبتنی بر خشونت مانند «ترک انفاق» نسبت به زنان، قوانین کیفری مربوطه دراین‌باره بازدارنده نبوده و گزارشات منتشره و وضع مشهود جامعه، حکایت از لزوم پیشگیری، جلوگیری از جرایم خشونت‌زا علیه زنان، اصلاح، تعدیل و تکمیل قوانین مبتنی بر اصول و هنجارهای بین‌المللی و حقوق بشری مرتبط با حقوق زنان و مقرر داشتن تضمینات حقوقی لازم و موثر در این‌باره دارد.
در اعلامیه‌ای که در کنوانسیون ١٩٧٩ سازمان ملل به تصویب رسید، مشخصا ماده‌ای در رابطه با خشونت وجود نداشت و تنها به برابری شرایط کار زنان، زندگی زناشویی و انحلال آن اشاره می‌شد اما کمیته مقام زنان در ‌سال ١٩٩٣ که زیر نظر کمیته حقوق بشر قرار دارد، اعلامیه‌ای را به تصویب سازمان ملل متحد رساند. در این اعلامیه، خشونت علیه زنان به‌طور روشن اعلام و مفاد این اعلامیه بار‌ها تکرار شد که اکثر کشور‌های جهان حتی ایران نیز آن را امضا کردند و روز ٢۵نوامبر به‌عنوان «روز جهانی خشونت علیه زنان» اعلام شد.
این روز در آغاز توسط «نخستین گردهمایی زنان آمریکای لاتین و کارابین» در بوگوتا، کلمبیا (١٨ تا ٢١ جولای ١٩٨١م) مطرح شد. در آن گردهمایی، زنان شرکت‌کننده، خشونت سیستماتیک نسبت به زنان از ضرب‌وشتم خانگی تا خشونت‌های دولتی همچون شکنجه و بدرفتاری با زنان زندانی سیاسی را محکوم کرده و روز ٢۵نوامبر را به‌عنوان گرامیداشت خاطره خواهران «میرا بال» تعیین کردند. بدین‌ترتیب، مجمع عمومی سازمان ملل به تاریخ ١٧دسامبر ١٩٩٩م، در هشتادوسومین جلسه عمومی دوره پنجاه‌وچهارم خود براساس گزارش «کمیته سوم اجرایی» و با توافق نمایندگان ٧٩ کشور عضو، روز ٢۵نوامبر را تحت‌عنوان «روز جهانی محو خشونت علیه زنان» طی قطعنامه شماره ۵۴ تصویب کرد. این قطعنامه طبق پیش‌نویسی که دو ماه قبل توسط نماینده دومینیکن از سوی نمایندگان ٧۴ کشور به «کمیته سوم اجرایی» مجمع عمومی پیشنهاد شده بود، صادر شد.
پیش‌نویس خاطرنشان می‌کند اعمال خشونت‌های مزمن علیه زنان، فرصت‌هایی را که آنان برای به دست آوردن برابری‌های حقوق اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در جامعه دارند، نابود می‌کند.
تعریف این اعلامیه از خشونت علیه زنان چیست؟
هرگونه عمل خشونت‌آمیز مبتنی بر خشونت علیه زنان به واسطه جنس (gender) که باعث بروز صدمات و آسیب‌های جسمی، جنسی و روانی و رنج و آزار و تهدید علیه آنها و منجر به محرومیت زنان در اجتماع شود، خشونت تلقی می‌شود. در همین ارتباط در مقدمه «اعلامیه منع خشونت علیه زنان» چنین آمده است:
با آگاهی به نیاز فوری به این‌که حقوق و اصول مربوط به برابری، امنیت، آزادی، تمامیت و وقار همه انسان‌ها به‌طور جهانشمول درباره زنان اعمال شود، با توجه به این‌که این حقوق و اصول در اسناد بین‌المللی محترم شمرده شده، ازجمله در «اعلامیه جهانی حقوق بشر»، «میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی»، «میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی»، «کنوانسیون رفع تمامی اشکال تبعیض علیه زنان» و «کنوانسیون ضدشکنجه و رفتار یا مجازات خشن، غیرانسانی یا تحقیر کننده».
مهم‌ترین مواد «اعلامیه حذف خشونت علیه زنان» شامل چه مواردی است؟
در ماده یک آن آمده است: «خشونت علیه زنان» به معنی هر عمل خشونت‌آمیز براساس جنس است که به آسیب یا رنجاندن جسمی، جنسی یا روانی زنان منجر بشود یا احتمال آن وجود داشته باشد، ازجمله تهدیدات یا اعمال مشابه، اجبار یا محروم‌کردن مستبدانه زنان از آزادی که در منظر عموم یا در خلوت زندگی خصوصی انجام شود.
همچنین در ماده ۲ آمده است تعبیر خشونت علیه زنان باید شامل موارد زیر اما نه محدود به این موارد باشد:
الف- خشونت جسمی، جنسی و روانی که در خانواده اتفاق می‌افتد، ازجمله کتک‌زدن، آزار جنسی دختربچه‌ها در خانه، خشونت مربوط به جهیزیه و دیگر رسوم عملی که به زنان آسیب می‌رساند، خشونت در رابطه بدون ازدواج و خشونت مربوط به استثمار زنان.
ب- خشونت جسمی، جنسی و روانی که در حوزه زندگی جمعی و اجتماع اتفاق می‌افتد، ازجمله تجاوز، سوءاستفاده جنسی، آزار جنسی و ارعاب در محیط کار، در مراکز آموزشی و جاهای دیگر، قاچاق زنان و تن‌فروشی اجباری.
پ- خشونت جسمی، جنسی و روانی در هر جایی که توسط دولت انجام یا نادیده گرفته شود.
آیا در این اعلامیه وظایفی برای دولت‌ها درنظر گرفته شده است؟
در ماده ۴ آن آمده است که  دولت‌ها باید خشونت علیه زنان را محکوم کرده و نباید هیچ رسم، سنت یا ملاحظات مذهبی را برای وظیفه خود در رابطه با حذف آن بهانه کنند. دولت‌ها باید با استفاده از تمام شیوه‌های مناسب و بدون تأخیر سیاست حذف خشونت علیه زنان را تا پایان آن دنبال کنند و باید:
الف: اگر هنوز به‌طور کامل به «کنوانسیون رفع تمامی اشکال تبعیض علیه زنان» متعهد نیستند، آن را تصویب کرده یا به‌طور رسمی به عضویت آن درآیند و از قیدهای خاص درباره آن صرف‌نظر کنند.
ب- از ملزم شدن به خشونت علیه زنان خودداری کنند.
پ- همه کوشش‌های لازم را برای پیشگیری، انجام تحقیقات مربوطه و مجازات اعمال خشونت علیه زنان براساس قانون کشور خود انجام دهند، چه این اعمال توسط دولت انجام شده باشد یا توسط اشخاص خصوصی و…
آیا نگاه پیشگیرانه در این زمینه وجود داشته است؟
در همین ماده ۴ پیش‌بینی شده است که راهکارهای پیشگیری و همه دستورالعمل‌های جامع حقوقی، سیاسی، اداری و فرهنگی که حمایت از زنان را در مقابل هرگونه خشونت ترویج می‌کند، تدوین و تضمین شود که قربانی‌شدن مجدد زنان به‌خاطر عدم حساسیت قانون به ملاحظات جنسی، شیوه‌های اعمال قانون و دیگر مداخلات دولتی اتفاق نخواهد افتاد.
همچنین  در راه تضمین برخورداری زنان تحت خشونت و در صورت اقتضا فرزندان آنها از کمک‌های ویژه مانند توانبخشی، کمک در نگهداری از کودکان و گذران زندگی، درمان، مشاوره و خدمات بهداشتی و اجتماعی، مراکز و برنامه‌ها و سازمان‌های یاری‌رسانی که باید دیگر اقدامات لازم برای افزایش امنیت و توانبخشی جسمی و روانی آنان را انجام دهند، کار کنند.
در رابطه با فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد برای کمک به زنان قربانی خشونت طرح یا قانون خاصی در نظر گرفته شده بود؟
این اعلامیه نقش مهم جنبش و سازمان‌های غیردولتی زنان را در سطح جهانی در ارتقای سطح آگاهی و کاهش مسأله خشونت علیه زنان تصدیق کرده و دولت‌ها ملزم به رعایت آن شده‌اند. همچنین طبق آن، دولت باید به فعالیت‌های جنبش و سازمان‌های غیردولتی زنان یاری رسانده و آن را پیش ببرد و با آنها در سطح محلی، ملی و منطقه‌ای همکاری کند.
یکی از ایرادات قوانین بین‌المللی و اعلامیه‌ها تداخل آنها با قوانین داخلی کشور‌هاست. ‌در این رابطه این مشکل چگونه رفع شده است؟
در ماده ۶ اعلامیه در این رابطه آمده است که هیچ ‌چیز در اعلامیه حاضر نباید هیچ‌یک از مواد قانون یک کشور یا هر عهدنامه یا میثاق بین‌المللی یا سند دیگری را که در یک کشور اجرا می‌شود و در حذف خشونت علیه زنان نقش‌آفرین است، تحت‌الشعاع قرار دهد.
از دید شما راهکارها برای کاهش خشونت علیه زنان و اقدام جهت رفع آن از حیث حقوقی و قانونی چگونه می‌تواند باشد؟