به گزارش تابناک مازندران، جشن تیرگان که در زبان محلی به آن «تیرماه سیزده شو» گفته می‌شود، همان جشن معروف ایرانیان باستان است که در تاریخ باستانی طبری مصادف با دوازدهم آبان‌ماه می‌شود.
در رابطه با تاریخچه این جشن نیز روایات مختلفی وجود دارد. برخی پیروزی کاوه بر ضحاک و جشن مهرگان را مبنای جشن می‌دانند و برخی از مردم معتقدند که تیرگان شب تولد حضرت علی (ع) است ولی برخی نیز معتقدند که جشن تیرماه سیزه‌شو یکی از کهن‌ترین جشن ایرانیان و مردم مازندران بوده و ارتباطی به تولد حضرت علی (ع) یا اسلام ندارد.
این جشن در تاریخ پیش از اسلام در ایران بزرگ وجود داشت و با برپایی آیین‌های ویژه و آماده کردن خوراکی‌های سیزده‌گانه جشن گرفته می‌شود.
در گذشته در غروب روز سیزده جوانان هم با در دست داشتن چند ترکه‌ای بلند با کیسه‌ای به انتهای آن بسته شده است، همراه کودکان به در خانه‌ها رفته و با سر و صدا و کوبیدن چوب به در خانه‌ها و لال‌بازی و گاهی همراه با خواندن شعر« لال بیَمو، لال بیَمو ،پارسال و پیرار بیَمو، چِل بَزِن دیگِ بَزِن، لال اِنِه لالَک اِنِه، سال و ماه ارزون بوه ،لال مار رسوا نَوِ، لال اِنِه لالَک اِنِه ،پار بورده امسال انه» از صاحب‌خانه تقاضای هدیه می‌کنند و صاحب‌خانه هم اغلب به آنها پول، میوه و شیرینی می‌دهد.
در این شب افزون بر خوراک‌هایی که مناسب مهمانی است بنابر رسم خوراکی‌های ویژه‌ای نیز تدارک دیده می‌شود و شیرینی دستی به نام «پِتی بَزه نون» و شیرینی دیگری به نام «کماج» است و گردو و سنجد و شیرینی و میوه و چای را می‌گذارند و افراد خانواده دور آن جمع می‌شوند.
شگون چوب خوردن از لال نیز از دیگر مراسم ویژه این جشن است به گونه‌ای که در این شب شخصی با لباس مبدل، دستمالی به سر بسته و صورتش را سیاه میکند و مانند لال‌ها با کسی حرف نمی‌زند،این شخـص که او را « لال، لال مار و لال شیش» می‌گویند با همراهی چند نفر وارد خانه‌های محل می‌شود و با چوب و ترکه‌ای که در دست دارد، ضربه‌ای به ساکنان خانه می‌زند.
مازندرانی‌ها آمدن لال را به خانه و کاشانه خود به فال نیک می‌گیرند و باور دارند که «لال» هر کس را بزند تا سال دیگر مریض نمی‌شود.
*بیگانگی نسل امروز با آیین کهن جشن تیرگان
مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مازندران در این باره در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس، در ساری گفت: تیرگان مازندران به لحاظ هم‌زمانی و هویت می‌توان آن را مهرگان تبرستان برشمرد که این جشن در زبان محلی به آن «تیرماه سیزده‌شو» گفته می‌شود همان جشن تیرگان ایرانیان باستان است که در تاریخ تبری مصادف با دوازدهم آبان‌ماه برگزار می‌شود.
طوبا اوصانلو اظهار کرد: این جشن جزو کهن آیین‌هایی است که مازندرانی‌ها اجرای همه ساله آن را پر از برکت می‌دانند و معتقدند اگر همه ساله برگزار شود نه کسی بیمار می‌شود و نه محصولی خشک می‌شود.
وی با بیان اینکه تیرماه سیزده درست زمانی اجرا می‌شود که فصل کاشت کشاورزان به اتمام می‌رسد و در واقع مرز بین کاشت و داشت است، گفت: آن شب، شب شکرگزاری برای سال گذشته به درگاه خداوند و درخواست از درگاه او تا سالی پربارتر از سال قبل است.
مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مازندران با اشاره به اینکه تیرماه سیزده‌شو به «لالی شو» معروف است و با برپایی آیین‌های ویژه و آماده کردن خوراکی‌های سیزده‌گانه جشن گرفته می‌شود، افزود: در این شب همه خانواده کنار هم جمع شده و تا پاسی از شب به خوردن تنقلات و گوش دادن به قصه و افسانه بزرگ‌ترها سپری می‌کنند.
اوصانلو یادآور شد: مازندرانی‌ها برای این جشن خوراکی‌هایی تهیه می‌کنند که به لهجه محلی به آن «خارچی یا کاچی» گفته شده که شامل انواع شیرینی‌هایی است که در خانه تهیه می‌شود.
وی با اعلام اینکه شگون چوب خوردن از لال نیز یکی دیگر از مراسم ویژه این جشن است، اظهار کرد: انتخاب لال به این شکل است که از بین اهالی محل فردی که به خوش‌نامی و خوش‌قدمی معروف است را انتخاب کرده و لال موظف است از غروب آن روز یعنی دوازدهم در چشمه محل غسل کرده و سکوت پیشه کند تا شب سیزدهم وظیفه لال شدن و حرف نزدن به این دلیل است که اهالی معتقد هستند فردی که لال است نمی‌تواند حرف بزند پس هیچ غیبت و کار ناشایستی از او سر نمی‌زند و به همین دلیل او را واسطه قرار داده و به عنوان ضامن از درگاه خداوند درخواست می‌کنند که به پاکی او گناهان دیگران نیز بخشیده شود.
مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مازندران تصریح کرد: شاخه درختی که لال در دست دارد به این دلیل است که آنها معتقد هستند آرش کمان‌گیر که به تیر و کمانش معروف است و به طور دقیق انداختن تیر آرش از کمان برای مشخص کردن مرز ایران و توران مصادف با این روز است.
اوصانلو اضافه کرد: به دلیل این هم‌زمانی چوب بزرگی که در دست لال قرار دارد به نیت کمان آرش و تیر کوچک نیز به نیت آرش است.
وی افزود: لال آن شب در خانه اهالی روستا رفته و با تیری که در دست دارد بر محصولات انبار زده و اگر در خانه‌ای کسی بیمار بود به سراغ او می‌رود و شفایش و اگر درختی بی‌ثمر و زنی نابارور برای باروری او ترکه‌ای بر آنها زده تا سال آینده اتفاقات خوش یومن برایش رخ دهد.
مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مازندران اظهار کرد: در روایت دیگری این شب به پاس ستاره تیشتر که ستاره باران‌زا است برای نجات کشاورزان و آبیاری محصولات در طول یک‌سال برگزار می‌شود و اعتقاد اهالی بر این است پس از این روز کار کشاورزان رونق گرفته، خشک‌سالی اتفاق نمی‌افتد و آب در نهرها جاری می‌شود.
اوصانلو یادآور شد: مازندرانی‌ها اعتقاد دارند در این شب هیچ کسی نباید از کسی کدورتی داشته و قهر شود و اگر هم چنین است برای رفع کدورت باید به خانه هم رفته و از دل یک‌دیگر درآورند.
وی با تاکید بر اینکه اجرای این رسم دیرین یک شناسنامه از هویت ملی است، گفت: هر ساله بخشی از این آیین کهن حذف شده است.
مسئول واحد مردم‌شناسی و میراث معنوی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مازندران خاطرنشان کرد: این آیین نسبت به سایر آیین‌ها که فقط برای سرگرمی و یا ایجاد فضاهای شاد و تنها ابراز احساسات شخصی اجرا می‌شود دارای وجوه کاربردی بیشتر و حتی سودمندتری است.
اوصانلو تصریح کرد: این رسم با ایجاد فضایی شاد و صمیمی امکانی برای آموزش صحیح به نسل آینده را فراهم میکند به دلیل اینکه امروزه ثابت شده که آموزش‌هایی که در بستر تفریح و سرگرمی و توام با فضایی شاد و طرب‌بخش به آموزندگان منتقل شود بسیار تاثیرگذارتر از شیوه‌های آموزشی خشک و همراه با امر و نهی به روش آموزشی قدیم است.
وی در پایان با اشاره به اینکه مهم‌ترین عامل آسیب‌زای این آیین ترویج و اشاعه ناصحیح آن است، گفت: این مهم موجب شده تا ذهن نسل امروز با آن بیگانه شود و این بیگانگی اجرای این گونه مراسم کهن را نیز دچار مشکل میکند.
=======
گزارش از زهرا طاهری
=======